हिमालयन
जाबामा म कसैको प्रतीक्षामा रहँदा, मेरोअगाडि एउटा मेरै उमेरको पुरुष पनि
कसैलाई पर्खिरहेको थियो । चिहाएर उसको फोन हेर्दा, फेसबुक चलाएको देखेँ ।
एलिना बेकरी क्याफेमा बस्दा अगाडि एउटा समूहको ‘गेट टुगेदर’ रहेछ । आठमध्ये
चारजना आफ्नो फोनतर्फ टाउको झुकाएर बसिरहेका थिए । दुईजनाको फोनमा देख्थेँ,
उनीहरू फेसबुक चलाइरहेका थिए, अरू दुईजना पनि पक्कै कि त फेसबुक कि त
इन्स्टाग्राममा फोटो हाल्दै थिए होला । मेरो साथी आइपुग्यो अनि म पनि त्यही
फोन चलाउन व्यस्त भएँ ।
नेपालमा १६–४०
वर्ष उमेर समूहलाई युवा भनिन्छ, जसको कुल संख्या १ करोडभन्दा बढी छ । यो
उमेर समूहले नेपालको कुल जनसंख्याको ४० दशमलव ५ प्रतिशत प्रतिनिधित्व गर्छ ।
सन् १९९० को दशकतिर इमेल र अतिआवश्यक प्रयोजनका लागि मात्र प्रयोग हुने
इन्टरनेटले सन् २००० पछि युवा जमातमा आकर्षण जमाउन सफल भएको थियो । सन्
२००४ पछि सामाजिक सञ्जाललाई इन्टरनेटमा ल्याइएको थियो । नेपाल संसारबाट
अभिन्न बस्न सकेन र सामाजिक सञ्जालमा नेपालीको ध्यानबराबर मात्रामा खिचियो ।
तीन वर्षअगाडिको तथ्यांकअनुसार
नेपालमा ८ लाख ५० हजार फेसबुक प्रयोगकर्ता देखिएका थिए, जुन अहिले आएर ४५
लाखको हाराहारीमा छ । यही तथ्यांकबाट सामाजिक सञ्जालप्रतिको युवा जमातको
लगाव स्पष्ट देख्न सकिन्छ । मूलतः १८–२४ उमेर समूहले ४९ दशमलव ५ प्रतिशत
प्रतिनिधित्व गर्छ भने २५–३४ सम्मकाले २८ दशमलव ५ प्रतिशत प्रतिनिधित्व
गर्छ । फेसबुक एडले दिएको यस तथ्यांकअनुसार नेपालमा युवा समूहको लगाव
प्रस्ट बुझ्न सकिन्छ । हुन पनि यदि युवाहरूलाई बढी समय केमा खर्चिन्छौ ?
भनि अध्ययन गर्ने हो भने पढाइ, टिभी, रेडियो, पत्रपत्रिकाभन्दा पनि
उनीहरूको उत्तर सामाजिक सञ्जाल नै हुन्छ । समय बर्बादी, भौतिकता र
गोपनीयताको अभावजस्ता विषयमा यसको नकारात्मक पक्ष नकेलाईएको चाहिँ अवश्य
होइन । सायद त्यही भएर सामाजिक सञ्जालको कारण भएको सम्बन्धविच्छेदको संख्या
पनि बढ्दो छ । यद्यपि, हाल यो बढ्दो चासोको विषय रही आएको छ । हुन त अरू
माध्यम नभएको चाहिँ पक्कै होइन यद्यपि युवाको चासो रहेको हुनाले यो
प्रख्यात भएको बुझ्दा फरक नपर्ला । सायद यही भएर होला व्यावसायिक संस्था
पनि यस क्षेत्रतर्फ आकर्षित भएको ।
झन्
हालको अवस्था हेर्ने हो भने त भूकम्पको समयमा भारतीय मिडियालाई भारत
फर्काउने अभियान, संविधानसभाको समर्थन नगरेको भारतलाई पछाडि हटाउने अभियान,
भारतीय राजदूतावासलाई पेट्रोल दिने अभियान, त्यसैगरी मानव साङ्लो बनाउने
मधेसको अभियान, काठमाडौं मधेससँग छ भनी चलाइएका अभियानले निकै प्रभाव
पारेकै हो । सीएनएन हिरो बनाउनेदेखि नेपालको मानव झन्डा बनाउनसम्म यसै
सामाजिक सञ्जालको ठूलो भूमिका भएको बिर्सिन हुँदैन । अन्तर्राष्ट्रिय
जगत्मै पनि यसै सामाजिक सञ्जालको गोरेटो खन्दै बोकोहरामलाई दबाब दिने
कार्यक्रम गरिएको थियो । यसै सामाजिक सञ्जालले नै हो स्पेनमा क्रान्ति
ल्याएको अनि मध्यएसियामा अरब स्प्रिंगको आँधी ल्याएको, जसमा युवाकै हात
थियो । यस अर्थमा युवाको नयाँ शक्ति नै सामाजिक सञ्जाल होभन्दा फरक नपर्ला ।
भारतीय
संस्था इन्डियाबिज न्युज एन्ड रिसर्च संस्थाले गरेको अनुसन्धानअनुसार
युवाहरू आफू व्यक्त हुन चाहन्छन् अनि आफ्नो निर्णय आफैं लिने पक्षमा
देखिन्छन् । सायद यही कारणले गर्दा पनि सामाजिक सञ्जालले युवालाई आफूले
आफैंलाई व्यक्त गर्ने ठाउँ भनी रुचाएका होलान् । यद्यपि, युवा समूहले यसको
प्रयोग कसरी गर्दै छ ? त्यसमा स्पष्ट हुन आवश्यक पनि उत्तिकै छ । केको
प्रयोजनका लागि हामी सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गर्दै छौं ? मात्र फोटो हालेर
लाइक बटुल्न कि अन्य कारण पनि छन् ?
भन्ने
कुरामा स्पष्ट हुनु आवश्यक छ । छात्रवृत्तिको अवसरदेखि विभिन्न
अन्तर्राष्ट्रिय सेमिनार, कन्फरेन्सको अवसर हामी सामाजिक सञ्जालबाट प्राप्त
गर्न सक्छौं । कुरा आउँछ, हामी सही प्रयोजनको लागि प्रयोग गर्दै छौं कि
छैनौं ? सामाजिक सञ्जाल हो, सामाजिक हुन आवश्यक छ तर प्रोफाइल पिक्चर
परिवर्तन गर्ने र कतिओटा लाइक भो भनेर हेर्न मात्र एउटा युवा समूहले यसको
प्रयोग गर्छ । त्यही युवा समूहले मेरो रिट्वीट कतिओटा पुग्यो अनि फ्लोवर
कति छन् भन्ने विषयमा बढी चासो राख्छ ।
सामाजिक
सञ्जाललाई हामीले प्रयोग गरेनांैँ भने सामजिक सञ्जालले हामीलाई प्रयोग
गर्छ । यो कुरा स्पस्ट छ किनभने जुकरबर्गले आफैं भनेका छन्, फेसबुकको
प्रयोगकर्ता नै हाम्रो बजार हो भनेर । व्यावसायिक दृष्टिले पनि लाभदायी यस
सामाजिक सञ्जालको प्रयोग अझै किन गुणस्तर तरिकाले भएको छैन भनेर व्यावसायिक
नजरबाट हेर्न सजिलो छ । अझ कुन उमेर समूहको बजारलाई निसाना बनाउने, कहाँको
बजारलाई हेर्ने ? यी सबै कुरा नियालेर प्रचार गर्न सकिने थलो हुन्छ,
सामाजिक सञ्जाल ।
संस्था, मिडिया र
सेलिब्रेटीले आफ्नो पकड आमसर्वसाधारणमा कत्तिको छ भनी मूल्यांकन समेत लाइक र
फलोअर्सबाट गर्ने यस युगमा सामाजिक सञ्जालबाट अलग रहनु मूर्खताबाहेक केही
हँुदैन । जुकरबर्गले आफ्नै साथीहरूको समाचार थाहा पाउने थलोको परिकल्पना
गरेर बनाएको यस सामाजिक सञ्जालको प्रयोग त्यसबाहेक विभिन्न प्रयोजनका लागि
भइरहेको छ ।
यही सामाजिक सञ्जालबाट
प्रभावित भएर भारतीय ‘डिजिटल इन्डिया’ नामक अभियानमार्फत भारतमा
प्रविधिमाथि आँधी ल्याउने उद्घोष गरेका मोदीले यदि भारतमा केही गर्न सके
भने त्यसको सकारात्मक प्रभाव नेपालमा पर्ने निश्चित छ । यसकारण समयमै
नेपालले यसबारेमा सहज नीति ल्याउन पनि आवश्यक देखिन्छ । नेपाली सामाजमा
सामाजिक सञ्जालको क्रेज बढी देखिए तापनि कतिपय ठाउँमा विभिन्न बाधाअवरोध
प्रस्ट छन् । भारतमै घरमै बसीबसी अनलाइन सपिङ गर्ने प्रचलन प्रस्ट देखिएको छ
। नेपालमा भने यसमा खासै विकास हुन नसकेको देखिन्छ । लगानीकर्तामा हराएको
जोस भनौं या बैंकको अक्षम नीतिलाई दोष लगाऊँ, मारमा पर्ने सर्वसाधारण नै
हुन् । यसबाहेक पेपलजस्तो खातामा नेपालीको सहज पहुँच नभएका कारण पनि
अन्तर्राष्ट्रिय एवं राष्ट्रिय एजेन्टलाइ पैसा खुवाउन बाध्य छन्, नेपाली
सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ता ।
समयको
गतिसँग प्रयोगकर्ता त चलि नै रहेका छन् । ब्लगदेखि लिएर युट्युबबाट पैसा
कमाउन सकिने यो समयमा सरकारले पनि सहज नीति ल्याउन आवश्यक छ । अनि युवा
जमातले पनि किन प्रयोग गर्दै छु, मैले प्रयोग गर्ने गरेको यो सामजिक सञ्जाल
के यसैगरी नै प्रयोग गर्न बनाइएको हो ? भनी बुझ्न जरुरी छ । सामाजिक
सञ्जाललाई म प्रयोग गर्दै छु कि सामाजिक सञ्जालले मलाई प्रयोग गर्दै छ भनेर
बुझ्न उत्तिकै आवश्यक छ ।
जेठ २६, २०७३ को राजधानी दैनिकमा प्रकाशित!
No comments:
Post a Comment